Inleiding
Wij kunnen ons “Adam en Eva met hun gezin” niet voorstellen zonder eigen gemaakt gereedschap, maar ook niet zonder zelf gebouwde muziekinstrumenten met snaren van darmen en trommels met strakgespannen, onthaarde en dus perkamenten vellen.
Foto: Ägyptisches Museum und Papyrussammlung, Berlijn
Wat verrassend zo een spanraam te zien waar wij in onze tijd nog mee werken. Zo een professioneel ontwikkeld raam duidt erop dat er volop ervaring was, dat perkament al veel langer in gebruik moet zijn geweest. Deze huiden bewerkers te midden van ander beroepen (bovenste rij: ciseleerders, vazen bewerkend, middelste rij: huiden bewerkers, onderste rij: beeldhouwers en meubelmakers) duidt erop dat perkament maken een heel gewoon ambacht was te midden van vele andere.
Soms hebben we ook tekst over het maken van perkament. Er is een bij uitzondering meer uitgebreid middeleeuws recept in een dertiende-eeuws manuscript overgeleverd, met allerlei weggelaten, misschien verzwegen en niet geweten kennis, dat we hierna puntsgewijs bespreken. Waarom zou je ook opschrijven wat je iedere dag kan zien en ruiken?
Het recept
Foto: British Library, Ms Harley3915, fol.148r.
Ad faciendas cartas de pellibus caprinis more Bononiensi.
Accipe pelles caprinas, et pone in aquam per diem et noctem. Postea
extrahas, et ablue tandiu donec clara inde exeat aqua. Post-
ea accipe uas omnino nouum, et pone intus calcem non recentem et aquam,
et misce bene simul, quod bene spissa sit aqua, et tunc inponantur
pelles, et conplicentur a latere carnis. Postea moueantur cum
baculo singulis diebus bis uel ter, et ita stent in estate
.viij. dies, in hyeme bis tantum. Postea debent extrahi
et depilari. Postea quod in uase est totum debet proici, et aliud eiusdem generis poni in
eadem quantitate, et iterum pelles inponantur et moueantur,
et vertantur singulis diebus sicut primitus per alios .viij. dies.
Tunc debent extrahi et ablui fortissime, quod exeat aqua
clarissima. Tunc debent poni in aquam claram in alio uase
et stare per duos dies. Tunc extrahantur et ponantur corde
et liguntur in circulis, et tunc debent preparari cum bene incidenti
ferro. Postea debent per duos dies absque sole stare. Cum
extracta fuerit aqua, et cum pumice bene fuerit abstracta
caro, post duos dies iterum madefiant spargendo parum
de aqua desuper et purgando bene cum pumice carnem
totam ita madefactam. Postea extendantur corde me-
lius et equaliter, sicut carte debent permanere, et tunc non res-
tat aliud postquam siccate fuerint.
Zie hieronder in het hoofdstuk 'Toelichting basismethode' de Nederlandse vertaling van de Latijnse tekst.
Toelichting basismethode
Het recept dat we stap voor stap gaan volgen, behoort tot de meer gedetailleerde voorschriften. Het is uit de 12e eeuw. Delen van de tekst vormen in deze site een verbinding naar uitgebreidere informatie.
'Om op Bolognese wijze uit geitenvellen perkament te maken. Neem geitenvellen (1) en laat ze een dag en een nacht weken in water (2). Haal ze er dan uit en spoel ze tot het water helder blijft. Maak een heel nieuw bad van niet al te verse kalk en water en meng dit heel goed door elkaar zodat het een dikke vloeistof wordt. Doe de huiden erin, aan de vleeszijde samengevouwen. Roer twee- of driemaal per dag met een stok, gedurende acht dagen en 's winters tweemaal zo lang (3).
Dan moet je de huiden eruit halen en ontharen (4). Gooi de inhoud van het bad weg en herhaal het proces met dezelfde hoeveelheden water en kalk. Leg de huiden in het kalkwater en roer eenmaal per dag gedurende acht dagen (5) zoals eerst.
Haal ze er dan uit (6) en spoel tot het water tamelijk schoon blijft. Leg de huiden dan in een ander bad met schoon water en laat ze twee dagen staan (7).
Haal ze er dan uit, maak de touwen vast en span ze op een raam (8). Droog ze, schraap ze dan af met een scherp mes, waarna ze twee dagen in de schaduw moeten staan (9). Bevochtig ze met water en schuur de vleeskant met puimsteenpoeder (10). Besprenkel ze na twee dagen weer met water en maak de vleeskant helemaal schoon met puimsteen, zodat het weer tamelijk nat wordt (11). Trek dan de touwen strak en verdeel de spanning.
En zo moet het perkament blijven. En dan, tot ze droog zijn hoeft er niets meer gedaan te worden (12).'
Schedula diversarium artium.
Theophilus Presbyter. Vroeg XII eeuw.
Latijnse tekst in Duitsland opgetekend.
British Museum MS. Harley 3915, fol. 148r.
R. Reed: Ancient Skins, Parchments and Leathers, Seminar Press, Londen en New York, 1972, p.133-134.
In een schema is het proces samengevat (13).
1. ‘Neem geitenvellen’
In plaats van geitenhuiden zijn huiden van kalveren heel geschikt. In Nederland wordt vanouds kalfsperkament naast geitenperkament het meest gebruikt. Schapenhuiden werden en worden veel in zuidelijke landen gebruikt zoals Frankrijk en Italië. Hoe verser de huid die men gaat gebruiken is, hoe beter deze te reinigen is van vooral bloed. Hoe moeilijk het is gestold bloed uit de huid te verwijderen, bemerken we wanneer we een huid van een niet geslacht - dat is niet uitgebloed - dier onderhanden hebben. De perkamentmaker kan dit echter uitbuiten en kan er dan schitterend, zogenaamd geaderd perkament van maken. Bij restauratoren staat dit perkament niet goed bekend; het ijzer in het bloed kan op den duur het perkament aantasten. Het huidje van een doodgeboren of te vroeg geboren kalfje (een zogenaamde slak), lammetje (een smaas) of geitje is het uitgangsmateriaal voor het mooiste perkament: dun, soepel, zacht en sterk. In Duitsland heet het Jungfernperkament.
|
|
|
Schaap |
Vergroting van schapenperkament, De haren van een schapenhuid liggen in bosjes van enkele grote en kleine haren. Hierdoor worden groepjes bobbeltjes in de huid gevormd die ketens vormen. Dat patroon is ook zichtbaar wanneer alle haarresten verwijderd zijn.
 |
| Geit |
Vergroting van geitenperkament. De haren van een geitenhuid zitten in groepen die onderbroken ketens vormen, schuin in de huid. De huid is op die plaats vaak iets meer verdiept. Door die schuine inplant zijn de haren minder makkelijk te verwijderen . In geitenperkament treffen we daarom vaak haarresten aan. Ook na verwijdering van alle haarresten behoudt de nerflaag van een geitenperkament als gevolg van de haarinplant een karakteristiek patroon.
|
|
|
Kalf |
Vergroting van kalfsperkament. Hier liggen de haarresten als zwarte puntjes zonder patroon verspreid in het perkament. De nerf van het kalfsperkament heeft geen karakteristieke tekening. Het is als ivoor zo glad en heeft ook een gelijke kleurverdeling.
terug naar boven
2. ‘en laat ze een dag en een nacht weken in water. Haal ze er dan uit en spoel ze tot het water helder blijft.’
De huiden worden grondig geweekt waardoor ze opzwellen. De kalk kan daarna diep in de huid doordringen. Het zout waarmee huiden dadelijk na het villen worden ingewreven spoelt weg, maar ook vuil en bloedresten. Een niet goed afgehuid vel moet eerst van vet en vleesresten ontdaan worden. Doet men dat niet dan zal het bloed van het vlees in de huid trekken en lelijke vlekken in het perkament achterlaten. Waar vlees of teveel vet achterblijft, kan de kalk niet voldoende in de huid doordringen. De vleeskant van de nu gezwollen huid moet een over de hele oppervlakte gelijke open struktuur hebben.
terug naar boven
3. ’ Maak een heel nieuw bad van niet al te verse kalk en water en meng dit heel goed door elkaar zodat het een dikke vloeistof wordt. Doe de huiden erin, aan de vleeszijde samengevouwen. Roer twee- of driemaal per dag met een stok, gedurende acht dagen en ‘s winters tweemaal zo lang.'
De kalk dringt de huid in en tast eerst de zachtste delen van de huid aan. Dat zijn de vetten en eiwitten in en rond de haarzakjes. Een haarzakje is de verdieping in de huid waaruit een haar groeit. De haren komen daardoor los te zitten. De kalk werkt ook in op de grondsubstantie, de eiwitrijke stof die zich bevindt tussen de huidvezels. Er vormen zich oploshare kalkzepen. Volgens andere recepten wordt met oude kalk vriiwel zeker kalk bedoeld die al voor een ontharingsbad gebruikt is. Daarin heeft zich -onbekend voor de middeleeuwer en voor de mensen eeuwen daarna - natriumsulfide gevormd. Dat is een stof die het proces van ontharen sneller en dieper laat verlopen. De vleeskant moet naar buiten gekeerd zijn omdat de kalk van die kant goed de huid binnen kan dringen. Het is mogelijk de natte, gezwollen huid alleen aan de vleeskant in te smeren met kalkbrei, de huid dubbel te vouwen met de vleeskant naar binnen en weg te leggen in een afgesloten vat. De huiden blijven dan voldoende vochtig. de haren kunnen er bij kleine dunne huiden al na een week afgeschoven worden zonder dat de haren met kalk in aanraking zijn geweest zoals in het kalkbad wel het geval is. Vooral bij schapehuiden is dat een goede methode om schone wol to verkrijgen. Het recept spreekt zeer terecht van goed mengen, omdat de kalk gelijkmatig op de huid moet kunnen inwerken.
terug naar boven
4. 'Dan moet je de huiden eruit halen en ontharen.'
Een huid wordt op de boom gelegd. De boom is een halfronde stam die schuin op de grond staat. Met een gebogen, bot mes, het onthaarmes, kunnen de haren makkelijk van de huid worden geschoven (zie foto). Belangrijk is dat zoveel mogelijk ook de haarwortels verwijderd worden.
|
|
|
|
|
|
ontharen |
|
Ook de inhoud van zweet- en talgkliertjes, de zogenaamde knies, en de losgekomen grondsubstantie moeten uit de huid gedrukt worden. Dit verwijderen van stoffen die snel aan bederf onderhevig zijn, is zeer belangrijk. Het perkament zou anders te stug worden, te vet zijn en vlekken vertonen. Met het ronde en scherpe stolmes wordt vanouds het water uit de huid gedrukt. Met het vocht komt de grondsubstantie en de opgeloste inhoud van zweet- en talgklieren mee. Tegelijk wordt een laagje van de hypodermis weggesneden. Ook wordt de huid gerekt en worden de vezels al enigszins in een plat vlak gerangschikt. De ze intensieve behandeling werkt eraan mee een soepel perkament verkrijgen.
|
|
|
|
|
|
ontvlezen |
|
Van de vleeszijde wordt met het ontvleesmes, zoveel mogelijk het overgebleven vet en de vetvliezen verwijderd. De huid wordt daarna grondig gespoeld tot het spoelwater helder blijft.
terug naar boven
5. 'Gooi de inhoud van het bad weg en herhaal het proces met deze zelfde hoeveelheden water en kalk. Leg de huiden in het kalkwater en roer eenmaal per dag gedurende acht dagen, zoals eerst.'
In dit recept staat dus dat de gebruikte kalk weggegooid moet worden. In andere dat het gebruikt wordt voor nieuwe huiden. Zo'n oud bad wordt soms wel een jaar lang gebruikt wanneer nodig bijgevuld met water en aangevuld met kalk. In Duitsland noemen ze deze oude kalk "Stinkäschen". De huid die nu ook aan de haarkant openligt, is geheel toegankelijk voor nieuwe, verse en scherpere kalk. De kunst is het bad zo samen te stellen, afhankelijk van de huid en de temperatuur, dat niet de huidvezels, maar wel zoveel mogelijk grondsubstantie en wat nog meer in de huid is achtergebleven, loskomt. Zo'n tweede bad pas ik niet toe op kleine huidjes.
terug naar boven
6. 'Haal ze er dan uit...’
Weer komt de huid op de boom en wordt aan beide zijden verder schoon geschraapt en uitgedrukt.
terug naar boven
7. ‘en spoel ze tot het water tamelijk schoon blijft. Leg de huiden dan in een ander bad met schoon water en laat ze daar twee dagen staan.‘
Het reinigingsproces blijft doorgaan. Er staat 'tamelijk' schoon omdat niet alle kalk uit de huid verwijderd moet worden; het perkament moet een egale witheid krijgen. Bovendien zou een huid zonder kalk niet lang nat kunnen blijven zonder het risico van bederf. De pH zal tussen de 7 en 9 komen te liggen.
terug naar boven
8. 'Haal ze er dan uit, maak de touwen vast en span ze op een raam.'
Met steentjes, bolletjes perkament stokjes of met touw, tegenwoordig ook met roestvrije metalen klemmen, worden de touwen aan de huid bevestigd. Het doorgaans rechthoekige raamwerk heeft ronde gaten waarin taps toelopende houten pennen steken.
|
|
|
peggen en touwen |
Deze hebben aan de achterzijde een gleuf waar een touw, met aan het einde een knoop, in vastgrijpt. Door de pennen te draaien kunnen de touwen en daarmee de huiden op iedere gewenste spanning gebracht worden. Het opspannen van een met kalk bewerkte huid is essentieel voor Het maken van perkament:, omdat de huid anders keihard zou worden. We kunnen dat zien in dierenwinkels waar repen halfdoorzichtig perkament in de knoop gelegd, als knauwbot voor honden verkocht wordt. Door de huid te spannen krijgt hij de karakteristieke gelaagdheid van perkament. De huidvezels komen in een tweedimensionaal vlak te liggen. Deze kompakte, door de vele bewerkingen gezuiverde massa geeft perkament zijn stugheid.
Dit in tegenstelling tot leer dat niet gespannen wordt en waar de vezels driedimensionaal blijven lopen; de tussenruimtes die door de bijtende looistoffen ontstaan, geven mede aan leer zijn soepelheid. Bovendien heeft het spannen tot gevolg dat het perkament ondoorzichtig en wit-geel wordt. Men spreekt daarom ook wel van wit getrokken perkament. Wanneer men daarentegen perkament voor trommelvellen wil maken, dan kan men als volgt te werk gaan. Men legt men de natte huid plat op een gebogen, metalen plaat, soms met plastic overtrokken. De huid die tijdens het drogen op deze manier niet gespannen wordt, zal geheel transparant worden. De transparantie zagen we ook al bij de knauwbotten voor honden. Paukenvellen bijvoorbeeld zijn zo gemaakt. De haarkant van het vel die tegen het metaal of plastic aan gelegen heeft, is volkomen glad en glanzend. Voor de handen en de vingertoppen van trommelaars is dat uiterst prettig.
|
|
|
trommel |
In de middeleeuwen werden ramen met dit doorzichtige perkament bespannen in plaats van glas. Maar niet alleen toen; er zijn nog boerderijen in de Achterhoek die kleine perkamenten ruitjes hebben. Deze worden met olie ingesmeerd zodat ze goed tegen vocht bestand zijn.
terug naar boven
9. 'Droog ze, schraap ze dan af met een scherp mes, waarna ze twee dagen in de schaduw moeten staan.'
|
|
|
schaven |
De bewerkingen die nu volgen zijn erop gericht de huid nog verder te reinigen, de huid soepel te maken en de oppervlaktes te bewerken voor het geëigende doel.
Door met een bot halvemaansmes stevig duwend over de gespannen huid te gaan wordt het water uit de huid gedrukt. Met eenzelfde, maar scherp mes wordt de vleeszijde zo schoon en glad mogelijk geschraapt. Met puimsteen wordt de vleeskant, stevig schurend met krijt ingewreven. Door deze bewerking wordt de huid gekneed en uitgerekt. De touwen worden steeds weer strak aangedraaid en de huid wordt dunner en krijgt een groter oppervlak.Het water trekt in het krijt,tegelijkertijd nog losse oplosbare bestanddelen van de huid met zich meevoerend. Het krijt maakt de huid egaal van kleur.
|
|
|
halvemaansmes |
Na een paar dagen drogen kan de krijtlaag met de vliezen waaraan het krijt zich gehecht heeft, met het scherpe halvemaansmes worden afgeschraapt.
terug naar boven
10. 'Bevochtig ze met water en schuur de vleeskant met puimsteenpoeder.'
Het is inderdaad de vleeskant die veel inspannend handwerk vereist. Hij moet net zolang geschuurd worden tot er een open, fluwelige struktuur is ontstaan.
|
|
|
|
|
|
schuren met puimsteen |
|
11. 'Besprenkel ze na twee dagen weer met water en maak de vleeskant helemaal schoon met puimsteen, zodat het weer tamelijk nat wordt.'
Ik heb deze aanwijzing als zeer belangrijk ervaren. Door de vleeskant stukje voor stukje een béétje vochtig te maken dringt het water alleen in de overgebleven vliezen. Deze komen los van de onderlaag die droog blijft. Er treedt spanningsverschil op zodat de natte vliezen makkelijk met puimsteen en krijt weg te schuren zijn. De vleeskant heeft nu een fluwelig aanvoelend oppervlak dat desgewenst glad gemaakt kan worden door er met een vochtige doek overheen te gaan. De opstaande vezels worden dan neergelegd.
terug naar boven
12. 'Trek dan de touwen strak en verdeel de spanning. En zo moet het perkament blijven. En dan tot ze droog zijn hoeft er niets meer gedaan te worden.'
Eventueel kan met het halvemaansmes, dat vlijmscherp geslepen wordt en waarvan de snede omgezet wordt, zodat er een schraapstaal ontstaat, van de haarzijde het dunne, aan de oppervlakte hoornachtige laagje worden weggenomen. Deze laag is doorgaans gelig bij kalfsperkament. Wanneer deze weggeschaafd is, ziet de haarzijde er vrijwel eender uit als de vleeszijde, zogeheten gelijkzijdig perkament. Doordat het perkament ook dunner geworden is, is het zeer geschikt voor restauratie doeleinden. Ook kalligrafen werken graag op dit soort perkament, ze noemen het schrijfperkament.
|
|
|
|
|
|
aanbieden van het perkament |
|
13. Procesdiagram.
|
|
|
procesdiagram |
doorsnede van een huid
Bespreking van het recept
Toelichting van het recept
De tekst van het recept is verdeeld in 13 punten.
De tekst van het recept met korte toelichting per punt is apart te kopiëren. Het kan dienst doen als tekstboekje wanneer men zelf perkament wil maken. De toevoeging lees meer bij de meeste punten geeft verdieping en uitbreiding.